Gereksiz ilaç kullanımı ne kadar yaygın?
Dünya Sıhhat Örgütü’ne nazaran, 60 yaş üstü şahısların % 40’ı günde beş yahut daha fazla ilaç kullanıyor. Bu duruma tıpta “polifarmasi” deniyor ve yaş ilerledikçe daha sık görülüyor.
Gereksiz ilaçlar sadece gereksiz masraf değil; tıpkı vakitte karaciğer, böbrek ve mide üzerinde ekstra yük oluşturuyor. (WHO, 2024)
Türkiye’de yapılan bir çalışmada, 65 yaş üstü bireylerin % 22’sinde en az bir ilacın tıbbi olarak gereksiz olduğu saptandı.
En sık gereksiz kullanılan ilaçlar: proton pompa inhibitörleri (mide koruyucular), düşük doz aspirin, kimi vitamin-mineral destekleri ve kas gevşeticiler. (Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, 2023)
Gereksiz ilaçların bedende yarattığı zincirleme etki
Bir ilacın yan tesiri, diğer bir ilacı gerektirebilir. Örneğin, uzun periyodik mide esirgeyici kullanan birinde B12 eksikliği gelişirse, bu sefer B12 desteği başlanır.
Bu destek mide bulantısı yaparsa, bulantı giderici ilaç eklenir. Bu kısır döngü, “prescription cascade” (reçete zinciri) olarak isimlendirilir ve yaşlılarda polifarmasinin ana nedenlerinden biridir. (Canadian Medical Association Journal, 2023)
İlaçların gereksiz hale geldiğini gösteren 5 işaret
1 İlacı birinci başlandığı sıhhat sorunu artık yok.
2 İlacın yan tesirleri yararından fazla.
3 Daha inançlı bir alternatif mevcut.
4 İlacın tesiri, ömür biçimi değişikliğiyle sağlanabiliyor.
5 İlacın dozu, yaş ve kilo değişimine nazaran güncellenmemiş.
(British Medical Journal, 2023)
İlaç bırakma sürecinde dikkat edilecekler
– Asla kendi kendinize ilaç bırakmayın.
– Hekiminizle gaye belirleyin: Hangi ilaç, hangi sırayla azaltılacak?
– Yan tesirler yahut semptomlar geri dönerse plan gözden geçirilmeli.
– Kan analizleri ve tansiyon/şeker ölçümleriyle süreç izlenmeli.
– Gereksiz ilaç bırakılırken, asıl gerekli tedavilerin aksatılmaması sağlanmalı.
Bugün deneyebileceğiniz 3 şey
1 İlaç listenizi çıkarın: Hangi ilacı hangi tarihte ve hangi sebeple başladığınızı yazın.
2 Doktor randevusu alın: Listenizi gösterin ve her ilaç için “Hâlâ gerekli mi?” diye sorun.
3 Hayat üslubu değişikliği gayesi koyun: Örneğin reflü için mide esirgeyici yerine akşam yemeğini erken yemek, kahve–asitli içecekleri azaltmak.
“Deprescribing” nedir?
Kelime manasıyla “reçeteden çıkarmak” olan deprescribing, gereksiz hale gelmiş yahut risk–fayda istikrarı bozulmuş ilaçların denetimli formda bırakılması sürecidir.
Amaç, tedaviyi kolaylaştırmak, yan tesir riskini azaltmak ve hayat kalitesini artırmaktır.
Bu süreç kesinlikle tabip denetiminde yürütülür; zira kimi ilaçların birdenbire kesilmesi tehlikeli olabilir. (JAMA Internal Medicine, 2023)
En sık sorgulanan ilaç grupları
1 Kolesterol düşürücüler (statinler)
Kalp krizi yahut felç geçirmiş bireylerde statinler hayati değer taşır. Lakin sadece “koruma amaçlı” başlanan ve yıllar içinde risk faktörleri azalmış şahıslarda gerekliliği tekrar kıymetlendirilebilir.
2 Mide koruyucular (proton pompa inhibitörleri)
Reflü yahut mide ülseri tedavisinde kısa vadeli kullanılır. Lakin aylarca–yıllarca kullanımda B12 eksikliği, magnezyum düşüklüğü ve kemik erimesi riski artar.
3 Ağrı kesiciler
Kronik ağrı için daima non-steroid antiinflamatuvar (NSAID) kullanmak mide kanaması, böbrek hasarı ve tansiyon yükselmesine yol açabilir.
4 Vitamin–mineral destekleri
Eksiklik yokken uzun müddet yüksek doz vitamin almak karaciğer, böbrek yahut damar sıhhatine ziyan verebilir. Bilhassa yağda çözünen vitaminler (A, D, E, K) birikir.
Yaşam usulü değişiklikleri ile ilaç azaltma
ÖRNEKLERİ
– Tansiyon: Sistemli yürüyüş, tuz kısıtlaması ve kilo kaybı ile ilaç sayısı-dozu azaltılabilir, ayarlanabilir.
– Reflü: Akşam yemeğini erken yemek, kafein–asitli içecekleri sınırlamak, mide gözetici muhtaçlığını ortadan kaldırabilir.
– Kolesterol: Liften varlıklı beslenme, doymuş yağın azaltılması ve omega-3 alımı, statin dozunun düşürülmesini sağlar.
– Tip 2 Diyabet: Düzenli antrenman ve düşük glisemik indeksli beslenme ile birtakım hastalar tek ilaçla yahut ilaçsız devam edebilir. (American College of Lifestyle Medicine, 2024)
YARIN
-Balık yağı, zerdeçal, koenzim Q10, probiyotikler… Sahiden işe yarıyor mu?
-Hangi doğal desteklerin bilimsel delili güçlü?
-Plasebo tesiri ile gerçek tesir nasıl ayırt edilir?
– “Doğal” diye düşündüğünüz birtakım destekler hangi durumlarda ziyanlı olabilir?