Anayasa Mahkemesi son yıllarda temel hak ve özgürlükler konusunda verdiği kritik kararlarla hukuk devleti prensibine dikkat çekiyor. Lakin kararların birçok ya uygulanmıyor ya da siyasi müdahaleyle görmezden geliniyor. Can Atalay kararı, rektör atamaları, söz özgürlüğü, 1 Mayıs ve Merkez Bankası başkanı kararı, Türkiye’de yargının içinden geçtiği krizi açıkça gözler önüne seriyor. CHP Küme Başkanvekili Gökhan Günaydın, “Anayasa Mahkemesi kararlarının uygulanmadığı bir ülkede hukuk devletinden bahsetmek mümkün değildir. Türkiye artık hukuka değil, ekselanslarının isteğine nazaran yönetilmektedir” diye yorumladı.
CAN ATALAY KARARI: “İHLAL” DEDİLER, TAHLİYE ETMEDİLER
25 Ekim 2023’te AYM, Türkiye İşçi Partisi (TİP) Hatay Milletvekili Can Atalay’ın tutukluluğunun “seçilme hakkı” ve “siyasi faaliyette bulunma hakkı”nın ihlali olduğuna hükmetti. Lakin karar uygulanmadı; Atalay hür bırakılmadı. Bu gelişmenin akabinde AYM, 21 Aralık 2023’te ikinci bir karar daha vererek, birinci kararın uygulanmamasını da başka bir hak ihlali olarak kıymetlendirdi. Buna karşın Yargıtay başta olmak üzere kimi yargı organları AYM kararını tanımadı. Yargı erkleri ortasındaki kriz, hukuk devleti açısından önemli bir kırılma yarattı.
REKTÖR ATAMALARI: AKADEMİK ÖZERKLİĞE MÜDAHALEYE “DUR”
Temmuz 2023’te AYM, YÖK düzenlemesiyle rektör atama yetkisinin direkt Cumhurbaşkanına verilmesini anayasaya karşıt buldu. Mahkeme, üniversitelerin bilimsel ve idari özerkliğine vurgu yaparak, rektörlerin seçimle belirlenmesi gerektiğini belirtti. Karar, yükseköğretim kurumlarının siyasal müdahaleye karşı korunması açısından kıymetli bir kazanım olarak değerlendirildi.
MERKEZ BANKASI KARARI: BAĞIMSIZLIK ÇİZGİSİ AŞILDI
5 Ekim 2023’te AYM, Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Merkez Bankası Başkanı’nın misyon müddeti dolmadan vazifeden alınmasını hukuka ters buldu. Karar, para siyasetlerinin bağımsızlığının zedelendiğine işaret etti. Yürütmenin kurumlar üzerindeki keyfi tasarruflarının anayasal denge-denetim sistemini ortadan kaldırdığı belirtildi.
1 MAYIS KARARI: TAKSİM YASAĞI HAK İHLALİ
12 Ekim 2023’te AYM, 1 Mayıs Emek ve Dayanışma Günü’nde Taksim Meydanı’na getirilen yasağı, toplantı ve şov yürüyüşü hakkının ihlali olarak kıymetlendirdi. Taksim’in tarihi ve sembolik kıymetine dikkat çekilen kararda, yasakların “ölçüsüz ve keyfi” olduğu vurgulandı.
BASINA CEZA, SÖZ ÖZGÜRLÜĞÜNE KET
Kasım 2022’de AYM, Basın İlan Kurumu’nun (BİK) muhalif gazetelere verdiği ilan kesme cezalarının söz ve basın özgürlüğüne alışılmamış olduğuna karar verdi. Kararda, cezaların sistematik bir formda muhalif yayın organlarını susturmaya yönelik olduğu açıkça belirtildi. Karar sonrası gazetecilik meslek örgütleri, BİK uygulamalarının daha sıkı denetlenmesini talep etti.
BTK’NIN SANSÜR YETKİSİNE “DENGE” UYARISI
Temmuz 2023’te AYM, BTK’nın içerik kaldırma ve erişim engelleme yetkilerini düzenleyen 5651 sayılı maddedeki kimi kararları iptal etti. Karar, bilhassa toplumsal medyada muhalif görüşlerin susturulmasına yönelik orantısız sansür uygulamalarına karşı bir tüzel fren olarak değerlendirildi.
“TÜRKİYE, EKSELANSLARININ DİLEKLERİYLE YÖNETİLİYOR”
CHP Küme Başkanvekili Gökhan Günaydın, Anayasa Mahkemesi’nin kararlarının uygulanmamasının hukuk devleti prensibini ortadan kaldırdığını belirterek şu tabirleri kullandı:
“Anayasa Mahkemesi değerli kararlar veriyor. Bilhassa geçtiğimiz lider devrinde kıymetli kararlar çıktı. Fakat bu periyotta başta hayvan hakları olmak üzere ayrıca Hâkimler Savcılar Kurulu seçiminde yapılan açık usulsüzlükler olmak üzere yaptığımız haklı müracaatları yanlışsız biçimde değerlendirmedi ve iptal kararları vermedi öncelikle bunu saptayalım. Geriye yönelik kararlara baktığımızda Anayasa Mahkemesi 12-13 yıldır yürütmeyi durdurma kararı vermiyor.
Örneğin Cumhurbaşkanlığının 1 nolu kararını iptal etti bu gerçek bir karardı lakin müracaattan dört yıl sonra iptal kararı verdi. Bu kararın uygulanması içinde 9 ay ek müddet verdi. Böylelikle dört yıldır hukuksuz bir formda yönetilen devlet dokuz ay daha bu türlü yönetilmeye devam etti.
Oysa Anayasa Mahkemesi, geçmişte olduğu üzere yürütmeyi durdurma kararlarını öncelikle verse bu sorun yaşanmayacak. Anayasa Mahkemesinin verdiği kararlar uygulanmıyor, AYM kararlarının uygulanmadığı bir ülkede hukuk devletinden kelam etmek herhalde mümkün değildir. Bilhassa Can Atalay davasında Yargıtay, TBMM ve Anayasa Mahkemesi ortasında gidip gelen top hem Anayasa Mahkemesinin hem de Türkiye Büyük Millet Meclisinin saygınlığını değerli ölçüde zedelemiştir. Fakat çok daha kıymetlisi bu ülkenin hukuk devletinden ne kadar uzaklaştığının açık göstergesi niteliğinde olmuştur. AYM kararlarıyla bir arada AİHM(Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi) kararlarını da yeniden bu başlık altında pahalandırmak lazım Anayasanın 90’ıncı hususunun açık kararına karşın AİHM kararlarının uygulanmaması Türkiye’nin artık ekselanslarının istek ettiği halde yönetildiğini ve hukuk devletinden kıymetli ölçüde uzaklaştığının açık işaretleri niteliğindedir.”