DEMANS -2-
AlzheImerartık herkesin bildiği bir hastalık fakat demansın öteki yüzleri hâlâ gölgede.
Oysa beyin, sadece bir biçimde bozulmaz. Kimi vakit bir damarın tıkanmasıyla başlar; kimi vakit bir protein çöker, kimliği siler. Davranış değişir, ruh hâli bükülür, sözler yer değiştirir.
Bu yazıda alzheimer dışı demans tiplerini sade ancak tesirli biçimde ele alacağız. Zira hastalığı anlamadan, hastaya yaklaşmak mümkün değildir.
1. Vasküler Demans: Beyni besleyen damarlar susunca
İkincien yaygın demans tipidir. Neden? Beyne giden damarlar daralır ya da tıkanır. Bu da oksijen akışını keser. İnme (felç) sonrası sık görülür. Fakat “sessiz inme” geçirenlerde de gelişebilir.
Belirtiler:
– Adım adım ilerleyen unutkanlık.
– Zihinsel yavaşlama.
– Ani ruhsal iniş çıkışlar.
– Yürüyüş bozukluğu, istikrar kaybı.
– Kimi vakit konuşma güçlüğü
Risk faktörleri:
– Hipertansiyon.
– Diyabet.
– Kolesterol.
– Sigara.
(Kaynak: Cleveland Clinic, “Vascular Dementia Overview”)
2. Lewy Cisimcikli Demans: Unuturken hayal de görür
Beyindeki “Lewy cisimcikleri” isimli protein yığınları ile karakterizedir. Alzheimer ve parkinson ortasında bir yerdedir. Hem hareket hem bilişsel fonksiyon bozulur.
En çarpıcı özelliği: Görsel halüsinasyonlar.
Belirtiler:
– Gerçek olmayan şeyleri net biçimde görmek.
– Geceleri uyanıp etrafı karıştırmak.
– Dikkat dağınıklığı, baş karışıklığı.
– Kaslarda sertlik, yavaş hareket.
– Uyku bozuklukları.
Çoğu vakit hastaya “Parkinson mı, demans mı?” sorusu sorulur. Aslında her ikisidir.
(Kaynak: Mayo Clinic, “Lewy Body Dementia”)
3. Frontotemporal Demans: Kişilik bozulur, hafıza korunur
Genç yaşta başlayan en yaygın demans tipidir. Ekseriyetle 45–65 yaş ortası başlar. Beynin ön ve yan loblarını tesirler. Hafıza uzun müddet sağlam kalabilir, ancak davranış, lisan ve hisler değişir.
Belirtiler:
– Uygunsuz davranışlar. (Çocuk üzere gülme, öfke nöbeti)
– Yargı bozukluğu.
– Kültürel kuralları unutma.
– Sözleri bulmakta zorlanma.
– İçine kapanma yahut tam zıddı toplumsal taşkınlık.
Bu bireyler bazen “çok değişti”, “artık o değil” diye tanım edilir. Unutmadan evvel dönüşürler.
(Kaynak: Johns Hopkins Medicine, “Frontotemporal Dementia”)
4. Karışık Tip Demans: Hepsi bir arada
Yaşlı bireylerde sık görülür. Hem alzheimer hem damar tıkanıklığı vardır. Beyin birden fazla darbe alır. Belirtiler daha karmaşık ve ilerleyici olur.
İpucu:
– Alzheimer üzere unutkanlık.
– Vasküler demans üzere dalgalı seyir.
– Bazen halüsinasyonlar da tabloya eklenir.
Bu cins demanslar fakat nörolojik testler ve MR-PET görüntüleme ile ayırt edilebilir.
(Kaynak: BMJ – British Medical Journal, 2022)
Neden bilmek kıymetli?
Çünkü her demans tıpkı biçimde ilerlemez.
Her tedavi her demansa uygun değildir.
Davranışlar karşısında sabrı artırmanın yolu, nedenini bilmektir.
Kısa SAGE Testi – Zihinsel denetim formu
Tarih yazın: Bugünün tarihini, bulunduğunuz ayı ve yılı yazın.
Saat çizimi: Bir daire çizin ve içine “11’i 10 geçe” saatini yerleştirin.
Bir hayvan listesi oluşturun: 30 saniyede aklınıza gelen hayvan isimlerini yazın (en az 10 hedeflenir).
Aşağıdaki cümleyi motamot yazın: “Bugün hoş bir gün zira zihnimi hâlâ denetim edebiliyorum.”
Bir soruyu cevaplayın: Cumhurbaşkanının ismini yazın.
Değerlendirme
Bu test profesyonel teşhis koymaz fakat bilhassa hayvan ismi bulma, saat çizimi ve cümle yazma kısımları, bilişsel yavaşlamanın erken sinyalleri açısından fikir verir.
(Kaynak: Ohio State University Wexner Medical Center – SAGE Test, 2022)