Bir sabah uyanıyorsunuz ve banyoya giden yolu bulamıyorsunuz ya da çaydanlığın içine şeker koyup altını açıyorsunuz. Bir şeylerin aykırı gittiğini hissediyorsunuz fakat ne olduğunu anlatamıyorsunuz. İşte bu, Alzheimer’ın teşhisinden çok evvel başlayan “beyindeki savaşın” sahnesidir. Hastalık sinsi, fakat çağdaş tıp onu yakalama konusunda artık daha hazırlıklı. Mini-Mental State Exam (MMSE) üzere kısa periyodik dikkat ve hafıza testleri bir birinci adım. Akabinde beyin MR’ı ya da daha ileri seviyede PET taramaları gelir. Kimi hastanelerde belden sıvı alma (lomber ponksiyon) yoluyla beta-amiloid ve tau protein seviyeleri ölçülerek Alzheimer biyolojik olarak da doğrulanabilir. (Kaynak: Mayo Clinic, 2023)
Kan testiyle Alzheımer tanısı mümkün mü?
Geçmişte Alzheimer tanısı için yalnızca MR, PET taramaları ve belden sıvı alma süreçleri yapılabiliyordu. Lakin son yıllarda geliştirilen kan testleri oyunu değiştirmeye aday.
– PrecivityAD (C2N Diagnostics, ABD)
– AD-Detect (Quest Diagnostics)
Bu testler, kandaki beta-amiloid düzeyini ölçerek Alzheimer riskini saptayabiliyor.
Henüz Türkiye’de yaygın değil, lakin ABD’de kimi merkezlerde uygulanıyor. Şimdi teşhis koymak için kâfi değil, lakin tabiplere yol gösterici bilgi sağlıyor. (Kaynak: Washington Post, 2023/Alzheimer’s Drug Discovery Foundation)
İlaçların tesiri ne kadar sürüyor?
Alzheimer ilaçları, hastalığı durdurmaz; yalnızca belirtileri bir müddetliğine hafifletir. Hafızayı geri getirmez ancak birtakım fonksiyonları yavaşlatabilir. Kolinesteraz inhibitörleri (donepezil, rivastigmin) çoklukla hastalığın erken ve orta evrelerinde tesirli olur. Hafif seviyede güzelleşme sağlayabilir, fakat bireyden bireye değişir. Birtakım hastalarda 6–12 ay fonksiyonlarda yavaşlama görülebilir. Lakin bu tesir vakitle azalır. İlacın tesiri birçok vakit birinci 6 ayda barizleşir, sonrasında sabitlenir. Memantin ise ileri evrede devreye girer, bilhassa ajitasyon ve saldırganlık üzere davranışsal belirtileri denetim altına almak için kullanılır. (Kaynak: NIH – Alzheimer’s Disease Education and Referral Center, 2022)
İlaçlar: Alzheimer’a karşı vakit kazanma yarışı
Bugün dünyada Alzheimer tedavisi için onay almış iki ana ilaç kümesi var:
1. Kolinesteraz inhibitörleri:
– Donepezil (Aricept)
– Rivastigmin (Exelon)
– Galantamin
Bu ilaçlar, hudut hücreleri ortasındaki bağlantısı kolaylaştıran asetilkolin isimli kimyasalın yıkımını engelleyerek beyne “biraz daha vakit kazandırır.” Hafıza, dikkat ve konuşma hünerlerinde kısmi güzelleşmeler sağlayabilir lakin işe yararlığı sonlu ve geçicidir.
Yan tesirler: bulantı, kilo kaybı, baş dönmesi, uykusuzluk.
(Kaynak: Harvard Health Publishing, 2022)
2. Glutamat modülatörü:
– Memantin (Namenda)
İleri evre hastalarda kullanılır. Beyindeki glutamat istikrarını düzenleyerek hudut hücrelerini “uyarılma zehirlenmesinden” korur. Birtakım olaylarda ajitasyon ve saldırganlık üzere davranışsal belirtileri azaltır. (Kaynak: Cleveland Clinic, 2023)
Yeni kuşak: Antikor tedavileri umut mu, yük mü?
Son yıllarda büyük umutla lanse edilen ilaçlar:
– Aducanumab (Aduhelm)
– Lecanemab (Leqembi)
– Donanemab
Bu ilaçlar, beyindeki beta-amiloid plaklarını gaye alan antikorlar içerir. Lakin hem aktiflikleri hudutlu hem de riskleri var:
– Beyin ödemi (ARIA)
– Mikrokanamalar
– Yüksek maliyet
(Kaynak: New England Journal of Medicine, FDA, 2022) FDA, bu ilaçlara “hızlandırılmış onay” verdi. Lakin bilim dünyası ikiye bölündü: Kimi bu ilaçları “tarihi dönüm noktası” olarak görüyor, kimiyse “pahalı bir hayal” olarak (Kaynak: Washington Post, Nature Neuroscience) Tedavi kimlere uygulanır?
İlaçların birden fazla hafif ila orta evre Alzheimer hastalarında daha tesirlidir. İleri evrede beyin hücreleri önemli kayba uğradığı için ilaçlar daha az yarar sağlar. Ayrıyeten her ilaç herkeste birebir sonucu vermez. Genetik, yaş, öbür hastalıklar belirleyicidir. (Kaynak: Alzheimer’s Research UK, 2023)
Yeni ilaçlar neden bu kadar tartışmalı?
Aducanumab (Aduhelm) ve Lecanemab üzere antikor tedavileri, “beyindeki amiloid plaklarını temizliyor” argümanıyla piyasaya sunuldu. FDA onayı da aldı. Fakat bu ilaçlar, bilim etraflarını ikiye böldü:
– Aktifliği hudutlu: Her hastada işe yaramıyor.
– Beyin ödemi ve mikrokanama riski var.
– Yalnızca erken evre hastalarda öneriliyor.
– Maliyeti yüksek: Aylık maliyeti 2.500–3.000 dolar ortasında. ABD’de yıllık 26.000 doları bulabiliyor.
– Daima MR takibi ve beyin görüntüleme gerekiyor.
Tüm bu nedenlerle bu tedaviler, “tarihi devrim” olarak sunulsa da, hala deneysel bir yol üzere duruyor. (Kaynak: New England Journal of Medicine, 2023 / FDA Press Briefing)
İlaçsız müdahaleler: Beyne düzgün gelen alışkanlıklar
Bilimsel datalar, ilaç tedavisinin hayat usulü müdahaleleriyle desteklendiğinde daha tesirli olduğunu gösteriyor. İşte ilaçsız lakin bilimsel destekli kimi formüller:
– Müzik terapisi: Anıları tetikliyor, korkuyu azaltıyor.
– Bulmaca–kitap–sudoku: Zihinsel aktiviteyi artırıyor.
– Yürüyüş: Günde 20 dakikalık fizikî aktivite beyinde kan akışını hızlandırıyor
– Toplumsal etkileşim: Yalnızlık, demansı % 60 oranında hızlandırabiliyor
(Kaynak: Alzheimer’s Society UK, “Non-drug therapies”, 2022)
Küçük bir test: Farkında mısınız?
Aşağıdaki 5 sorudan 3 yahut fazlasına “evet” cevabı veriyorsanız bir uzmanla görüşmek yararlı olabilir:
1. Birebir soruyu gün içinde tekrar tekrar soruyor musunuz?
2. Günlük vazifeleri tamamlamakta zorlanıyor musunuz?
3.Tanıdığınız şahısları ya da isimleri unutuyor musunuz?
4. Tarihleri, randevuları sık sık karıştırıyor musunuz?
5. Eşyaları yanlış yerlere koyup sonra diğerlerini suçluyor musunuz?
(Kaynak: Alzheimer’s Association, Mini-Cog Screening Guide)
Not: Bu test teşhis aracı değildir. Ancak farkındalık için birinci adımdır.
YARIN:
– Alzheimer evre evre nasıl ilerler?
– Hasta yakınlarını bekleyen duygusal ve fizikî yük
– Türkiye’de bakım sistemleri, takviye imkanları
– Alzheimer’a karşı esirgeyici 7 güçlü besin
– MIND diyeti nedir? Hangi besinler zihni koruyor, hangileri çökertiyor?