50 YAŞ ÜSTÜ DAMAR SIHHATİ -6-
Şeker neden damarlara ziyan verir?
Yediğimizşeker kana süratle karışır. Pankreas, şekeri hücrelere sokmak için insülin salar.
Sürekli yüksek şeker ve insülin döngüsü, yağ imalini (trigliserid) artırır, damar iç yüzeyinde (endotel) iltihabı tetikler. Uzun vadede “ileri glikasyon ürünleri” denilen bileşikler damar duvarını sertleştirir; kalp krizi ve inme riski yükselir.
(American Diabetes Association-ADA, Standards of Deva 2025;European Society of Cardiology 2021)
Şeker, trigliserid ve karaciğer üçgeni
“Tatlı + beyaz un + şekerli içecek” üçlüsü trigliseridi süratle yükseltir.
Fruktoz (özellikle şekerli içecek ve şuruplar) karaciğerde yağ üretimini körükler.
Bir müddet sonra alkole bağlı olmayan yağlı karaciğer hastalığı gelişebilir.
Trigliseridin kronik yüksekliği, pankreası ve damarları yorar; kalp-damar riskini artırır. (Journal of Hepatology 2022; BMJ 2022 beslenme derlemeleri)
Şeker azaltırken ilaç kullananlar dikkat
Diyabet ilacı (özellikle insülin yahut sülfonilüre) kullananlar süratli şeker katıca hipoglisemi yaşayabilir. Planlı bir kesintide hekiminiz dozu tekrar ayarlamalı; yanınızda her vakit süratli şeker (kesme şeker, meyve suyu) bulundurun. (ADA 2025 hipoglisemi yönetimi)
Gizli şekeri nasıl yakalarım?
Etiketlerde şeker sakkaroz, glukoz, fruktoz, maltodekstrin, şurup, invert şeker, dekstroz üzere farklı isimlerle saklanır. Pratik hudut 100 gram eserde ≥10 gr şeker ise “yüksek”; ≤5 gr ise “düşük” kabul edilir. İçindekiler listesinde “şeker” birinci üç sıradaysa, o eser sizin damarlara dost değildir. (WHO, Healthy Diet 2020; AHA, 2024 tüketici rehberi)
Yapay tatlandırıcılar tahlil mü yeni sorun mu?
Kalorisiz tatlandırıcılar (aspartam, sukraloz, stevia vb.) kısa vadede kalori kısmanıza yardım edebilir. Lakin “çok tatlı” algısını sürdürerek iştahı canlı tutabilir; kimi bireylerde bağırsak mikrobiyotasını etkileyebilir. En inançlı yol, tatlı eşiğini aşağı çekmek; yani giderek daha az tatlı tatlara alışmaktır. (WHO Non-Sugar Sweeteners guideline 2023; Nutrition Reviews 2021)
Lif-yağ-protein üçlüsüyle kan şekerini sakinleştirin
Aynı kaloride iki orta öğün düşünün: (1) bisküvi + meyve suyu; (2) bir elma + bir avuç ceviz + ayran.
İkincisi lif-yağ-protein içerdiği için mideden daha yavaş boşalır; kan şekeri daha az ve yavaş yükselir, tokluk uzun sürer, akşam tatlı isteği azalır. (ADA 2025 tıbbi beslenme tedavisi; Cleveland Clinic 2023)
Tansiyon–şeker ortaklığı
Şeker yükü ve insülin direnci, böbrekte sodyum tutulumunu artırarak tansiyonu yükseltebilir. Bu yüzden “damar sağlığı” diyorsak; tuz kadar şekeri de konuşmalıyız. Şeker + tuz + hareketsizlik üçlüsü, kalp ve beyinde felaket iştirakidir. (ESC Prevention Guideline 2021)
Gizli şeker yerine ne koyacağız?
– Kahvaltıda: Reçel/çikolata kreması yerine peynir + zeytin + domates; ekmeği tam tahıla çevirin.
– Tatlı krizinde: 2 hurma + 10 badem yahut 1 küçük muz + tarçınlı yoğurt.
– Atıştırmalık: Kakaosu yüksek (≥%70) küçük bitter çikolata; yavaş yiyin, suyla eşlik edin.
– Soslarda: Kremalı–şekerli sos yok; zeytinyağı + limon/sirke + yoğurt karışımı var. (AHA 2024; WHO 2020)
Üç aylık şeker ortalamasında nerede duruyorum?
– Normal: HbA1c (Üç aylık şeker ortalamsı) %5,7’den küçükse
– Pre diyabet: %5,7 – 6,4
– Diyabet: %6,5 ve üzeri
40 yaş üstünde, bel etrafı geniş, hareketsiz yahut aile hikayesi olan herkes yılda en az bir defa açlık şekeri ve/veya HbA1c yaptırmalı.
Prediyabet, geri çevrilebilir bir ihtardır; birinci ilaç yürüyüş + şeker azaltmadır. (ADA, Standards of Deva 2025)
İçecekler suçsuz değil
Şekerli içecekler (gazlı içecek, güç içeceği, şekerli soğuk çay/limonata, meyve suyu) kan şekerini çok süratli yükseltir. “Meyve suyu sağlıklı” algısı yanlıştır; lifsiz şeker yüküdür. Bütün meyve ise lif içerdiği için şekeri daha yavaş yükseltir, tokluk sağlar. Günlük içeceğiniz su, maden suyu, şekersiz çay/kahve olmalı. (AHA Added Sugars Scientific Statement 2023; ADA 2025)
“Tatlı yemeyi bırakamıyorum” diyenlere davranış ipuçları
– Tetikleyiciyi bulun: Uykusuzluk ve gerilim tatlı isteğini büyütür; evvel uykuyu düzeltin.
– Gecikme hilesi: “Canım artık istiyor” dediğinizde 10 dakika erteleyin; birden fazla istek söner.
– Gözden uzak: Evde paketli tatlı yahut bisküvi bulundurmayın.
– Açlık yerine alışkanlık mı? Su içip kısa yürüyüşe çıkın; beyin döngüsünü kırar.
– Ödülü değiştirin: Tatlı yerine “kahve + sohbet + parkta tur” üzere kalorisiz mükafatlar koyun. (Davranışsal tıp derlemeleri 2020; AHA 2024)
10 günde şeker azaltma planı
Gün 1–2: Tüm şekerli içecekleri (gazlı, güç, paket meyve suyu) su-maden suyu-şekersiz çayla değiştirin.
Gün 3: Kahvede/çayda şekeri yarıya indirin; 1 hafta sonra sıfır.
Gün 4: Kahvaltıda reçel/çikolata kreması yok; peynir–zeytin–yumurta var.
Gün 5: Etikette 100 g’da 10 gr’dan fazla şeker olan eserleri alışveriş listenden çıkar.
Gün 6: Tatlı krizinde meyve + yoğurt + tarçın kuralını dene.
Gün 7: Akşam yemeğinden sonra mutfak kapanış saati: su dışında kalori yok.
Gün 8: Haftaya 2 balık (ızgara/fırın); şeker yerine omega-3 kazan.
Gün 9: Evde 3 paketli atıştırmalığı meyve-kuruyemişle değiştir.
Gün 10: Haftalık denetim: bel etrafı, tartı, açlık şekeri/HbA1c notu.
(WHO 2020; ADA 2025; AHA 2024)