DEMANS -1-
Bu yazı dizisinde neler bulacaksınız?
– Unutkanlık yaşlılık değil demans olabilir.
– Demans alzheimer değildir! Karıştırmayın.
– Ne cins ön teşhislerle hastalık anlaşılır?
– İnme sonrası neden çöküş başlar?
– Halüsinasyonla gelen demans çeşidi.
– Genç yaşta başlayan öfke tipi bunama.
– Karışık tip: Alzheimer ve felç bir arada
– B12 eksikliği zihin kaybı yapabilir.
– Zona aşısı demans riskini % 20 azaltıyor.
– Akdeniz diyeti zihni koruyor.
– Meskende uygulanan iki test: Mini-Cog ve GPCOG
– Hafızayı koruyan 7 güçlü besin.
Bugün sabah kahvaltı yaptınız mı? Tahminen yaptınız lakin ne yediğinizi hatırlamıyorsunuz.
Bu yalnızca bir dalgınlık olabilir. Lakin şayet dün ne yaptığınızı da hatırlamıyorsanız, geçen hafta kiminle konuştuğunuzu da…
Ve şayet bu unutkanlık sizi değil, etrafınızı daha çok endişelendiriyorsa, işte orada durmak gerekir. Zira bu, yaşlılık belirtisi değil, bir beyin hastalığı olabilir: Demans.
Demans ne demek?
Demans, öğrenme, hafıza, lisan, muhakeme, taraf bulma üzere bilişsel fonksiyonların kalıcı ve ilerleyici bozulmasıdır. Bir hastalık ismi değil; tıpkı “kanser” üzere bir şemsiye tariftir. Altında birçok farklı sebep yatar.
En yaygın nedeni Alzheimer’dır. Lakin Alzheimer tek neden değildir. Felç sonrası damar tıkanıklığı, kimi enfeksiyonlar, hatta vitamin eksiklikleri bile demansa yol açabilir.
(Kaynak: NIH – National Institute on Aging, 2022)
Belirtileri nelerdir?
Erken evrelerde genelde şu belirtiler görülür:
– Tıpkı soruyu tekrar tekrar sorma.
– Eşyaları yanlış yerlere koyma.
– Tarih, adres, istikamet karıştırma.
– Söz bulmakta zorlanma.
– Karar vermede yavaşlama.
– Toplumsal geri çekilme.
(Kaynak: Alzheimer’s Society UK, 2023) Bunlara ek olarak kişilikte değişiklikler, sonluluk, içe kapanma ya da alışılmadık davranışlar da ortaya çıkabilir.
Demans tanısı nasıl konur?
Demans tanısı için belli bir test yoktur; birden çok adım gerekir:
– Mini-Mental State Examination (MMSE) yahut MoCA testi ile zihinsel maharetler ölçülür.
– Kan testleriyle tiroid, B12 eksikliği üzere geri döndürülebilir nedenler dışlanır.
– MR ya da BT üzere görüntüleme sistemleriyle beyin incelenir.
(Kaynak: Alzheimer’s Association, 2023)
Tanı konulduktan sonra sıra nedenini anlamaya gelir. Zira her demans Alzheimer değildir ve yanlışsız neden hakikat yaklaşımı gerektirir.
Yaşlanma mı, hastalık mı?
Unutmak olağandır. Bilhassa yaş aldıkça:
– Anahtar neredeydi?
– Bu müziğin ismi neydi?
– O oyuncunun ismini unuttum…
Ama fark şuradadır:
Normal yaşlanmada hatırlama gecikir. Demansta bilgi büsbütün silinir.
– Yaşlılıkta ipucu verince hatırlama gelir, demansta gelmez.
– Demans hastası yeni bilgi öğrenmekte zorlanır, istikametini kaybeder, davranış değiştirir.
– Bu nedenle yalnızca unutmak değil, değişmek de bir ihtar işaretidir.
(Kaynak: Mayo Clinic, “Is it dementia or olağan aging?”, 2023)
Kısa bir test: Mini-Cog
Demans riskini süratlice pahalandırmak için dünya genelinde kullanılan kısa bir test: Mini-Cog. Teşhis koymaz lakin farkındalık yaratır. Sessiz bir ortamda kendi başınıza uygulayabilirsiniz.
1. Üç kelimeyi ezberleyin:
Elma–Saat–Para
2. Şimdi bir saat çizin:
Bir daire çizin ve içine saat 1’den 12’ye kadar numaraları yerleştirin. Ardından “10 geçe 11” saatini gösteren akrep ve yelkovanı çizin.
3. Artık baştaki 3 kelimeyi hatırlayın. Elma–Saat–Para
Değerlendirme:
– 3 kelimeyi hatırlayıp saati gerçek çizdiyseniz → olağan bilişsel işlev
– 1–2 söz hatırlayıp saati gerçek çizemediyseniz → ek kıymetlendirme önerilir
– 0 söz ve bozuk saat çizimi → demans riski açısından önemli ihtar olabilir
(Kaynak: Alzheimer’s Association, Mini-Cog Assessment Guide)
Türkiye’de durum
Türkiye’de demans ekseriyetle hâlâ “bunama” sözüyle anılıyor. Bu hem eksik hem küçümseyici bir tabir. Meğer bu, milyonlarca kişinin ömrünü etkileyen önemli bir sıhhat sorunudur. Türkiye Alzheimer Derneği’ne nazaran, 65 yaş üstü nüfusta demans oranı %9’a yakın. Fakat birden fazla vakit teşhis geç konur, zira aileler yaşlıların değişimini “yaşlılık hali” sanır. (Kaynak: Türkiye Alzheimer Derneği, 2024)