1900’lerin başında dünya genelinde ortalama hayat müddeti 47 yıl civarındaydı. Bugün kimi ülkelerde bu sayı 83’ü geçti. Japonya’da 100 yaşını geçenlerin sayısı her yıl % 4 artıyor. Tıp bu değişimin neresinde? Daha değerlisi: Yalnızca “uzun yaşamak” değil, “iyi yaşlanmak” mümkün mü?
Yaşlanma nedir? Yavaşlatmak mümkün mü?
Modern tıbbın en temel tartışma bahislerinden biri yaşlanmanın bir hastalık olup olmadığıdır. Bu soruya karşılık arayan bilim insanları, artık yaşlanmanın sırf bir ‘zaman ilerlemesi’ değil, hücresel seviyede bir bozulma ve güç kaybı olduğunu kabul ediyor. Yaşlanmayı anlamak, onu yavaşlatmak için birinci koşul. Telomerlerin kısalması, mitokondriyal disfonksiyon, protein birikimi, epigenetik değişiklikler ve sirkadiyen ritim bozuklukları, bilimsel olarak yaşlanmanın temel biyo-belirteçleri ortasında sayılıyor (Nature Aging, 2023).
Bizi süratle yaşlandıran 5 etken
1. Sistemsiz uyku: Her gece birebir saatte yatmamak, melatonin ve büyük tamiratçı hormonların salınımını bozuyor.
2. Yüksek şeker tüketimi: Glikasyon nedeniyle hem cilt hem damar sistemleri daha süratli yıpranıyor.
3. Sedanter ömür: Hareketsizlik mitokondri sayısını azaltıyor. Kas kütlesi düşüyor.
4. Çok gerilim: Kortizol, bağışıklığı düşürürken telomerleri de yıpratıyor.
5. Yanlış beslenme saatleri: Geç saatte yemek, sirkadiyen ritmi bozarak metabolizmayı yavaşlatıyor.
Neyi değiştirirsek genç kalırız?
– Gece 23.00’ten evvel uyumak, melatoninin azamî salgılanmasını sağlar.
– Tertipli antrenman hem mitokondrileri yeniler hem kas kaybını maniler. Haftada 150 dakika yürüme yahut direnç antrenmanı kas yaşlanmasını geciktiriyor.
– Şeker tüketimini azaltmak hem damar yaşını hem hücre yaşını geriletir.
– D vitamini, omega-3 ve B12 destekleri, yaşla azalan savunmayı güçlendirir (Harvard Health Publishing).
Bir test:
Yaşınızı hareketten ölçün:
1 dakika boyunca yerinizde çök-kalk yapın. Kaç tekrar yapabildiniz?
– 40 üstü: Mükemmel
– 30–39: İyi
– 20–29: Orta
– 20 altı: Biyolojik yaşınız ileri olabilir.
Dünya genelinde 90 yaş üstü nüfus süratle artıyor. Bilim insanları artık “yaşlanmayı kabul etmek” yerine, “yavaşlatmak ve yönetmek” üzerine çalışıyor. Bilim insanları, yaşlanmayı büsbütün durduramasa da yavaşlatabilecek yollar keşfetmeye başladı
Longevity nedir?
Longevity, söz manasıyla uzun ömür demek lakin çağdaş bilimde bu kavram, sadece yılların sayısını değil, bu yılların kalitesini söz ediyor. Uzmanlar artık sadece “kronolojik yaş”a değil, “biyolojik yaş”a odaklanıyor. Yani, bedenin kaç yaşında göründüğü, ne kadar hasar aldığı, hangi hücresel yıpranma seviyesinde olduğu. “Kalbiniz 60 yaşında olabilir ancak kaslarınız 45, damarlarınız 70 yaşında olabilir.” (Kaynak: Harvard Medical School, Aging Biology Review, 2023)
Biyolojik yaşınızı öğrenmenin yolları
Takvim yaşınız pasaportunuzda yazan yaştır. Lakin biyolojik yaş, hücrelerinizin gerçekte kaç yıllık bir yıpranma geçirdiğini gösterir. Pekala bu yaşı nasıl ölçebiliriz?
Evde yahut klinikte yapılan testler
– Epigenetik saat: DNA metilasyonu temelinde biyolojik yaş iddiası yapar. Çoklukla laboratuvar takviyelidir.
– Kan belirteçleri: IGF-1 (büyüme hormonu), CRP (iltihap seviyesi), HbA1c (kan şekeri kontrolü), kreatinin üzere biyokimyasal seviyeler biyolojik yaşınızla ilgili bilgi verir.
– Göz testi: Retinadaki damar yaşına nazaran beyin yaşını iddia eden aygıtlar vardır.
– Meskende yapabilecekleriniz: Nabız, uyku kalitesi, kas gücü, refleks suratı üzere temel parametreleri izlemek, biyolojik yaş konusunda kaba bir fikir verir. Örneğin 6 dakikalık yürüyüş testi, VO2 max, istikrar testi üzere uygulamalar.
Ne kadar sağlam?
Bu testlerin hiçbiri tek başına mutlak doğrulukta değildir. Lakin birden fazlası birlikte yorumlandığında yaşlanma hızınızla ilgili bilimsel fikir verir. Birtakım özel klinikler, bu testleri “longevity profili” olarak paket halinde sunuyor.
Yaşlanma hangi sistemlerle başlar?
Bilim beşerlerine nazaran yaşlanma rastgele bir yıkım değil, tanımlanabilir bir süreçtir. Yaşlanmayı belirleyen 9 ana biyolojik neden var.
Bunlar; Genetik istikrarsızlık, Telomer kısalması, Epigenetik değişimler, Protein dengesizliği, Mitokondriyal disfonksiyon, Hücresel yaşlanma (senescence), Kök hücre tükenmesi, Hücresel bağlantı bozulması ve Metabolik algı bozukluklarıdır… Her biri farklı bir yaşlanma düzeneği ve her biri, bugün hedeflenebilir durumda. Gelin kimi başlıkları açalım: (The Hallmarks of Aging / 2013, Cell).
1 Telomer kısalması: İnsan bedenindeki hücreler, sonlu sayıda bölünebilir. Bu hududa “Hayflick limiti” denir. Her hücre bölünmesinde, kromozom uçlarını koruyan telomerler kısalır. Telomerler büsbütün tükendiğinde hücre ölür yahut fonksiyonunu yitirir (Nature Aging). Bu biyolojik süreç, yaşlanmanın kaçınılmaz bir sinyalidir.
2 Mitokondriyal yorgunluk: Bir öteki faktör, hücrelerin güç santrali olan mitokondrilerin vakitle ziyan görmesidir.Yaş ilerledikçe, mitokondriler DNA hasarı biriktirir ve daha az verimli çalışır. Bu ziyan, bedende yorgunluk, bağışıklık zayıflığı ve kas kaybı üzere yaşlanma belirtilerine neden olur. (Harvard Medical School, 2022)
3 Epigenetik saat: Hücrelerimizin yaşı yalnızca takvim yılıyla değil, DNA’mızın kimyasal modifikasyonlarıyla da belirleniyor. “DNA metilasyonu” üzere epigenetik değişiklikler, biyolojik yaşı belirleyen en güçlü göstergelerden biri oldu (Horvath Epigenetic Clock).
4 Protein atıklarının birikimi: Yanlışlı katlanmış proteinlerin temizlenememesi, alzheimer dahil pek çok yaşlılık hastalığının temelinde yer alıyor. Yaşlanan hücreler, bu atıkları ortadan kaldıramaz hale geliyor.
5 İnflammaging (Kronik inflamasyon): Bedende, görünür bir enfeksiyon olmadığı halde devam eden düşük seviyeli yangı hali, hücreleri yıpratıyor. Yaşlı bireylerdeki kalp damar hastalıkları, diyabet ve kanser riskleri bununla direkt bağlantılı.
Yarın:
– 8 unsurda yaşlanmayı yavaşlatan ilaçlar
– Uzun Hayat Molekülleri: NAD+, NMN, Metformin işe yarıyor mu?
– Metformin yalnızca şeker hastalarına mı?
– Rapamisin yaşlanmayı % 20 yavaşlatabilir mi?
– Kanser geçmişi olanlar bu desteklere neden temkinli yaklaşmalı?