Yapay zekâ teknolojilerinin süratle yayılması, işgücü piyasasında esaslı bir dönüşüme yol açıyor. İzmir Demokrasi Üniversitesi İktisat Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Meltem İnce Yenilmez, bu dönüşümün bilhassa bayan istihdamı üzerindeki tesirlerini kıymetlendirdi. Yapay zekânın, bayan istihdamı için hem büyük fırsatlar sunduğunu hem de önemli riskler taşıdığını vurgulayan Prof. Dr. İnce Yenilmez, “Kadınlar bu dönüşümde göz gerisi edilirse, teknolojik eşitsizlik toplumsal eşitsizliği katlayacak. Yapay zekâ, iş süreçlerimizi dönüştürmekle kalmıyor, birebir vakitte işgücü piyasasının temel dinamiklerini de kökten değiştiriyor” dedi.
OTOMASYON VE SABİT TOPLUMSAL ROLLER
Yapay zekâ dayanaklı otomasyon, üretkenliği artırırken, bilhassa rutin ve tekrarlayan işlerde çalışan milyonlarca insan için bir “otomasyon tsunamisi” tehdidi oluşturuyor. OECD’nin 2024 raporlarına nazaran, AB genelinde otomasyon riski taşıyan mesleklerin %40’tan fazlası bayanlar tarafından icra edilmektedir. Türkiye’de ise bu oran, bayanların yönetici asistanlığı, muhasebe ve ofis işleri üzere rutin ofis misyonlarında ağırlaşması nedeniyle daha da yüksek düzeylere çıkabilmektedir. Milletlerarası Çalışma Örgütü (ILO) 2024 dataları, Türkiye’deki bayanların istihdamının yaklaşık %45’inin otomasyona yüksek derecede hassas dallarda olduğunu göstermektedir. Bu, bayanların ABD’deki %37 ve AB’deki %40’lık oranlara kıyasla otomasyon dalgasına karşı daha savunmasız olduğunu ortaya koymaktadır. Bu durum, bayanların klâsik olarak ağırlaştığı mesleklerin yapay zekâ tarafından en süratli dönüştürülecek alanlar olmasıyla yakından alakalıdır. İşte bu yüzden, yapay zekâ çağındaki bayanların pozisyonu, yalnızca teknolojik bir soru değil, tıpkı vakitte toplumsal cinsiyet rollerinin de bir yansımasıdır.
DİJİTAL CAM TAVANLAR VE ALGORİTMİK AYRIMCILIK
Yapay zekânın getirdiği en sinsi tehlikelerden biri, algoritmik ayrımcılıktır. Yapay zekâ takviyeli işe alım yazılımları, geçmişteki insan kaynakları kararlarından oluşan data setleriyle eşleştirildiğinde, tarihi olarak süregelen cinsiyet eşitsizliklerini tekrar üretmektedir. Örneğin, bir araştırmada, bir işe alım algoritmasının, ‘erkek’ sözünü içeren özgeçmişleri ‘kadın’ sözü içerenlere nazaran daha olumlu değerlendirdiği tespit edilmiştir. Bu durum, bayan adayların işe alınma bahtını objektif olmayan bir halde azaltmakta ve cam tavan’ın dijital versiyonunu oluşturmaktadır.
STEM’DE BÜYÜK UÇURUM
Yapay zekâ çağında bayanların işgücündeki yerini belirleyen en kritik faktörlerden biri de STEM (bilim, teknoloji, mühendislik, matematik) alanlarındaki eğitim ve istihdam düzeyleridir. Türkiye İstatistik Kurumu 2024 datalarına nazaran, üniversitelerde STEM kısımlarından mezun olan bayanların oranı %33 iken, AB ülkelerinde bu oran ortalama %46’ya yaklaşmaktadır. Bu durum, bayanların yapay zekâ ve teknoloji odaklı yeni mesleklerin merkezinden ne kadar uzak olduğunu gözler önüne sermektedir.
YAPAY ZEKÂ LABİRENTİNDE YENİ FIRSATLAR
Ancak, yapay zekâ, yalnızca otomasyon riski taşımıyor; birebir vakitte yeni ve yüksek katma pahalı meslek alanları da yaratıyor. İşte bayanların bu yeni nizamda kendilerine stratejik bir yer edinebileceği somut örnekler:
Sorumlu Yapay Zekâ Uzmanlığı: Yapay zekânın toplumsal tesirleri ve etik riskleri giderek daha fazla ehemmiyet kazanmaktadır. Toplumsal cinsiyet çalışmaları, hukuk yahut ideoloji üzere alanlarda uzmanlaşmış bayanlar, “Yapay Zekâ Etik Danışmanı” yahut “Algoritma Denetçisi” olarak şirketlerin ve kamu kurumlarının algoritma tasarımlarındaki yanlışları tespit edebilir ve bu meseleleri çözmek için stratejiler geliştirebilirler.
İnsan Odaklı Tasarım Mühendisliği: Yapay zekâ arayüzleri, artık yalnızca kodlardan ibaret değil, beşerlerle etkileşim kuran sistemlere dönüşmektedir. Bağlantı, psikoloji yahut sosyoloji alanlarında güçlü bayanlar, “İnsan Odaklı Tasarım Mühendisi” olarak yapay zekâya en hakikat komutların verilmesini sağlayarak daha sezgisel ve yararlı kullanıcı odaklı tasarım yapabilirler. Bu, sanal asistanların ve robotlarının insan lisanını daha güzel anlamasını sağlayacaktır.
Dijital İçerik Üretimi: Yapay zekâ, metin, görsel ve müzik üzere içerikleri süratle üretebilmektedir. Lakin bu içeriklerin kalitesi, doğruluğu ve kültürel bağlamı hâlâ insan kontrolü gerektirmektedir. Bilhassa yaratıcı sanayilerde ve pazarlama alanlarında çalışan bayanlar, yapay zekâ tarafından üretilen içerikleri düzenleyerek, seçerek ve yöneterek “Dijital İçerik Üreticisi” olarak kritik bir rol oynayabilirler.
GELECEK, YALNIZCA KODLARLA DEĞİL, SİYASETLERLE YAZILIR
Yapay zekâ, geleceğin işgücü piyasasını yine şekillendirirken, bu dönüşümün bayanlar için eşitlik mi yoksa daha derin bir dijital ayrışma mı getireceği, bugün atılacak adımlara bağlıdır. Türkiye’nin bu süreçte yapması gerekenler açıktır:
1. Otomasyon riski yüksek bölümlerde çalışan bayanlara yönelik yeni teknoloji okuryazarlığı ve dijital yetkinlik programları süratle yaygınlaştırılmalıdır.
2. Kız çocuklarının küçük yaşlardan itibaren bilim ve teknolojiye yönlendirilmesi için teşvik sistemleri oluşturulmalıdır.
3. Yapay zekâ dayanaklı işe alım ve terfi süreçlerinde cinsiyet ayrımcılığını önlemeye yönelik yasal ve etik kontroller zarurî hale getirilmelidir.
Yapay zekâ geçmişi yansıtan bir ayna değil; geleceği şekillendiren bir araçtır. Artık harekete geçmezsek, gelecekte eşitlikten değil, dijital eşitsizlikten ve bu eşitsizliğin neden olduğu toplumsal ayrışmadan kelam edeceğiz. Yapay zekâ çağında bayanların işgücündeki yeri, yalnızca teknolojik ilerlemeyle değil, onu yöneten etik, toplumsal ve ekonomik siyasetlerle belirlenecektir.